Matematyka i historia w jednej publikacji

Takie książki nie są publikowane zbyt często, bo też w niewielu przypadkach się zdarza, by ktoś sięgał po zadania z matur napisanych sto lat temu. Tego jednak podjęli się archiwiści, a obliczeniami – matematycy. Teraz publikacja „Matematyka dawnych matur” miała swoją oficjalną premierę.

O wydaniu książki napisaliśmy już jakiś czas temu, ale teraz była okazja ku temu, by posłuchać, z czym musieli się zmierzyć jej autorzy. Można jednak bez wątpienia powiedzieć, że publikacja to efekt pewnej pasji kilku osób – do historii i matematyki – która w tym przypadku znalazła połączenie. Ponad wiek od napisania prac maturalnych, ponownie się nad nimi pochylono i rozwiązano je raz jeszcze. Dla historyków i matematyków to po prostu ciekawostka. Teraz wszyscy spotkali się na promocji publikacji, która odbyła się w tym samym budynku, gdzie owe matury pisano – dzisiejszym „Medyku”, dawniej Męskim Gimnazjum Królewskim. 

– Oddział w Gnieźnie, dzięki aktywności poprzedniego kierownika dra Marka Szczepaniaka, dzięki zawiązanej, zorganizowanej grupie, przygotował projekt wydawniczy, dotyczący przygotowania, opracowania naukowego, ale pod kątem też popularnym, matematyki dawnych matur. Dra Marek Szczepaniak zwrócił uwagę na materiały przechowywane w liceum w Trzemesznie, dawnym gimnazjum oraz materiały, które są w zasobie naszego archiwum w Gnieźnie, dotyczącym I Liceum – mówił Henryk Krystek, dyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu. Przy tej okazji, wraz z Grzegorzem Konieczką, kierownikiem gnieźnieńskiego oddziału AP, podziękował on wszystkim tym, którzy w realizację projektu się zaangażowali, bo było to kilka osób, które wydatnie wsparły projekt swoją matematyczną wiedzą.

– W 2022 roku Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych zaproponowała, żeby archiwa przygotowały coś, choć bliżej nie sprecyzowano co, z okazji zbliżającej się 160. rocznicy powstania styczniowego. To trochę nie nasz teren, bo na tym obszarze walki się nie toczyły, tylko w zaborze rosyjskim. Zastanawiając się, co można wymyśleć na ten temat przy naszym zasobie archiwalnym, doszedłem do wniosku, że mamy taki zespół akt „Gimnazjum i Liceum Bolesława Chrobrego w Gnieźnie” i tam są zadania maturalne. Kontrolując kiedyś archiwum zakładowe w Trzemesznie wiedziałem, że tam również znajdują się prace maturalne z XIX wieku, w tym prace z matematyki. To wydawało mi się interesujące – przekazał dr Marek Szczepaniak, były kierownik, opowiadając o początku tej inicjatywy. Jak przypomniał, władze pruskie ukarały placówkę w Trzemesznie za to, że jej uczniowie wzięli udział w walkach na terenie zaboru rosyjskiego i ją po prostu zlikwidowały. W zamian wówczas w 1863 roku powstało gimnazjum w Gnieźnie, którego tradycję kontynuuje I LO.

– Archiwa są na ogół kojarzone, że to warsztat pracy historyka, ewentualnie genealoga, a zasób aktowy w archiwach jest tak bogaty i różnorodny, że praktycznie przedstawiciel każdej nauki znajdzie coś interesującego dla siebie. Właśnie chodziło, by pokazać tę różnorodność. Te dwie dziedziny, pozornie od siebie odległe, a więc matematykę i historię – mówił Marek Szczepaniak, dodając, że zaproponował zajęcie się tematem nauczycielom z Gniezna, ale ostatecznie udało się także nawiązać współpracę z Wydziałem Matematyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Najpierw jednak trzeba było te opracowania przetłumaczyć.

– Te prace maturalne są napisane tak, jak pisano wtedy w szkole, a więc w języku urzędowym, czyli niemieckim. Do tego pisane one były handschriftem, czego dzisiaj już pewnie nie każdy Niemiec potrafiłby przeczytać – opowiadał Marek Szczepaniak i dodał, że poradził sobie z tłumaczeniem, ale przy samych sformułowaniach obliczeniowych i terminach matematycznych, musiał zwrócić się o pomoc do osób mających z tą dziedziną na co dzień. – Chodziło o spojrzenie na to moje tłumaczenie, czy to ma w „języku matematycznym” sens – przyznał.

Ogółem autorów publikacji jest kilku: Cezary Dudkiewicz, Zofia Gołaska, dr Jędrzej Garnek, Adam Nawrocki, Klaudia Piwowarczyk, Adrianna Smolińska, dr Marek Szczepaniak, Anna Szymczyk oraz Aurelia Tycka-Witek.

Dr Jędrzej Garnek mówił: – Matematyka to taka bardzo subtelna nauka i kilka razy wydawało się, że brakuje jakichś danych, albo coś było niedookreślone czy coś nas zaskakiwało, zwracaliśmy się kilka razy do Marka z prośbą o pomoc. Odkryliśmy też, że są programy, które pomagają odczytać ten handschrift, co kilkakrotnie w jakiś sposób nam też pomogło i uprościło zadanie.

Adrianna Smolińska dodała: – Szczerze mówiąc, pierwszemu wrażeniu towarzyszyło zdziwienie, gdyż zadania te wydawały się nam nie do końca przetłumaczone precyzyjnie „matematycznie”, ale doszliśmy do wniosku, że to nasza wiedza była niepełna, a wówczas matematyki uczono nieco inaczej. Stawiano nacisk na inne zagadnienia, które niekoniecznie są współcześnie wykładane. Jak wspomniała, niektóre z zadań były dość niejasne z uwagi na brak pewnych danych: – To nie była wina tłumaczenia czy naszej niewiedzy, bo po prostu nie zostało to doprecyzowane i tak zaczynała się nasza praca, czym to było i jak rozwiązać zadanie. Przede wszystkim byliśmy zdziwieni różnicami pomiędzy ówczesną a współczesną maturą.

– Nie są to zadania może bardzo trudne czy bardzo wymagające, ale jednak wymagają one innego typu wiedzy od tej, jaką wyniosłem z liceum czy studiów – przyznał Jędrzej Garnek, podając tu za przykład geometrię sferyczną, której dzisiaj powszechnie się już nie uczy, ale jedna ze studentek matematyki „wkręciła” się w ten temat i podołała mu. 

W trakcie spotkania Marek Szczepaniak dodatkowo przybliżył, jak nietypowo (z dzisiejszego punktu widzenia) ułożony był rok szkolny w czasach pruskich, a także wskazał, że maturę dawniej zdawano w szkołach dwa razy w roku, a nie tylko raz, jak to ma miejsce obecnie. Wspomniani autorzy wskazywali także na różne wątki związane z prowadzonymi obliczeniami. O te szczegóły autorów w trakcie rozmowy wypytywał wszystkich Dawid Jung. 

Nie bez znaczenia jest tu fakt, że wśród osób, które zdawały maturę na przełomie XIX i XX wieku i których zmagania z liczbami możemy dziś oglądać, były znanymi postaciami – jak chociażby Paweł Cyms, ks. Józef Chilomer czy Ksawery Zakrzewski. 

Sama publikacja jest dostępna w wolnym obiegu w cyfrowej formie na stronie Archiwum Państwowego w Poznaniu – link: https://poznan.ap.gov.pl/wp-content/uploads/2025/02/matematyka_dawnych_matur.pdf