W sierpniu 1907 roku odbył się pierwszy, eksperymentalny obóz dla chłopców prowadzony przez emerytowanego brytyjskiego generała Roberta Baden-Powella. Zaproponował on system wychowawczy oparty na działaniu w małych grupach w kontakcie z przyrodą. W ciągu kilku lat powstały tysiące drużyn najpierw w Wielkiej Brytanii, a później w wielu państwach na całym świecie.
Wiadomości o skautingu dotarły na ziemie polskie w 1909 r. Pod wpływem pierwszych publikacji samorzutnie powstawały zastępy i drużyny. Zaproponowany przez gen. Roberta Baden-Powella nowy system wychowawczy postrzegany był, jako dobry sposób wychowania młodzieży na żołnierzy i przyszłych obywateli odrodzonej Polski. Dlatego skautingiem zainteresowały się przede wszystkim organizacje niepodległościowe: Zarzewie, Sokół i Eleusis. Przy lwowskim Sokole powstało Związkowe Naczelnictwo Skautowe, a Andrzej Małkowski zorganizował pierwszy kurs skautowy na początku 1911 r. W dniu 22 maja 1911 r. oficjalnie utworzono pierwsze cztery drużyny skautowe we Lwowie (jest to często uznawane, jako symboliczny dzień powstania harcerstwa).
Skauting został „zaszczepiony” w Wielkopolsce w 1912 roku. Wielkim propagatorem skautingu był wybitny działacz Sokoła, doktor Ksawery Zakrzewski (pochodzący z Wełny pod Gnieznem). Na jego zaproszenie do Poznania przyjechał Tadeusz Strumiłło i Jerzy Grodyński, którzy przeprowadzili pierwszy kurs skautowy. W październiku Cezary Jindra założył zastęp skautowy w Poznaniu, który przekształcił się w pierwszą drużynę skautową „Piast”.
Pod wpływem wieści płynących z Poznana wśród działaczy Towarzystwa Samopomocy Naukowej powstała myśl zorganizowania na terenie Gniezna skautingu polskiego. Na początku 1913 roku odwiedził nasze miasto Tadeusz Strumiłło i spotkał się z przedstawicielami organizacji narodowych. Owocem tego spotkania było powołanie 10 marca 1913 roku 1 Drużyny Skautowej „LECH”, na czele której stanął Piotr Sebel. Dla odwrócenia uwagi władz pruskich, a w szczególności policji, drużyna oficjalnie nosiła nazwę „Sportowego Klubu LECH”. Członkowie drużyny na tajnych zbiórkach, oprócz ćwiczeń w terenie (terenoznawstwo, sygnalizacja, musztra) prowadzonych na Dalkach, uczyli się historii i języka polskiego.
W 1914 roku drużyna intensywnie pracowała zwiększając liczebność do 100 członków. 14 lutego 1914 roku na wzgórzu Lecha pierwsi gnieźnieńscy skauci złożyli przyrzeczenie skautowe. W czerwcu drużyna LECH uczestniczyła w Pierwszym Zlocie Skautów Wielkopolskich w Głuszynie. W sierpniu 1914 roku wybuchła pierwsza wojna światowa. Władze pruskie zakazały działalności wszystkim organizacjom polskim. Całe kierownictwo drużyny zostało wcielone do wojska pruskiego, a praca drużyny na krótko zamarła. W październiku 1914, z inicjatywy Józefa Krysińskiego, przystąpiono do reaktywowania drużyny.
W kolejnych latach coraz więcej młodych ludzi przystępowało do drużyn harcerskich (w tym okresie polska nazwa „harcerze” zastępowała angielską „skauci”). Powstała drużyna imienia Henryka Sienkiewicza i drużyna Zawiszy Czarnego przy gimnazjum męskim. W celu koordynacji pracy drużyn powołano w Gnieźnie Komendę Drużyn Miejscowych (zaczątek hufca męskiego), na czele której stanął drużynowy I DH Lech.
W maju 1917 roku została utworzona na terenie Gniezna I Drużyna Skautek, która przyjęła nazwę „Wandy – Jadwigi”. Jej drużynową została Waleria Grodzka. W skład drużyny weszło 26 druhen działających w pięciu zastępach. W sierpniu tegoż roku drużyna zmieniła nazwę na I Żeńską Drużynę Skautową im. Królowej Jadwigi. Skautki nie posiadały mundurów, ale latem na spotkaniach i wycieczkach nosiły kolorowe chusteczki na głowie i dlatego Niemcy nazwali drużynę „związkiem chusteczkowym”. Natomiast oficjalnie drużyna była zarejestrowana jako „klub sportowo-wycieczkowy”. 3 marca 1918 roku odbyło się pierwsze przyrzeczenie skautek gnieźnieńskich połączone z poświęceniem sztandaru drużyny.
W maju 1917 roku gnieźnieńskie drużyny męskie wzięły udział w Zlocie Skautów Wielkopolskich w Babkach położonych w lasach głuszyńskich. Podczas Zlotu, wraz z innymi 800 skautami z całej Wielkopolski, mogli się wykazać znajomością technik skautowych oraz sprawdzić swoje umiejętności z zakresu wyszkolenia wojskowego.
Organizacja rozwijała sie poza granice Gniezna. 13 sierpnia 1917 r. powołano do życia w Witkowie 1 Drużynę Skautów im. Tadeusza Kościuszki. Jej założycielami byli: ks. wikary Bolesław Jaśkowski, Franciszek Świerkowski, H. i J. Rydlewscy oraz H. Cegielski. Jednak pod koniec 1917 roku zarządzeniem pruskiego dowódcy okręgu wojskowego w Szczecinie skauting gnieźnieński został rozwiązany jako organizacja działająca na szkodę państwa pruskiego. Drużyny skautowe działające w Gnieźnie rozpoczęły pracę w konspiracji.
Pomimo oficjalnego rozwiązania drużyn skautowych w Gnieźnie tradycyjnie wzięły one udział w Zlocie Skautów Wielkopolskich w Wierzenicy. Zlot trwał od 19 do 20 czerwca 1918 roku i podczas jego trwania oficjalnie poinformowano uczestników zlotu o decyzji władz pruskich, które postanowiły rozwiązać skauting polski. Rozporządzenie zaborcy, które odczytał po polowej mszy św. ks. Józef Prądzyński, zakazywało działalności wszystkich polskich towarzystw skautowych, a przynależność do nich oraz noszenie ich symboli, elementów umundurowania czy sztandarów groziła karą grzywny lub więzienia.
Jesienią 1918 roku w wyniku wybuchu rewolucji w Niemczech z frontów I wojny światowej powracali do domów gnieźnieńscy skauci. Byli to młodzi mężczyźni wyszkoleni i zahartowani w walkach. Przejęli oni szkolenie wojskowe prowadzone w drużynach. Skauci gnieźnieńscy w porozumieniu z gnieźnieńskim „Sokołem” odbywali regularne ćwiczenia musztry wojskowej i przygotowania do walki z wrogiem. Szkolenie odbywało się koło wieży wodociągowej. Natomiast skautki uczestniczyły w kursie sanitarnym organizowanym przez dr. Krukowskiego. Po 5 latach działania gnieźnieńscy skauci i skautki byli gotowi do walki o niepodległa Polskę, ale to już zupełnie inna historia…
* * *
W dniu 1 listopada 1916 r. w Warszawie odbył sie zjazd zjednoczeniowy, zorganizowany przez wszystkie organizacje harcerskie działające w byłym zaborze rosyjskim. W jego wyniku powstała nowa organizacja pod nazwą Związek Harcerstwa Polskiego, który jako odznaki organizacyjne przyjął krzyż harcerski i lilijkę. W ten sposób harcerstwo usamodzielniło się, wychodząc spod nadzoru i opieki innych organizacji.
W chwili odzyskiwania przez Polskę niepodległości w dniach 1-2 listopada 1918 r. w Lublinie obradował zjazd przedstawicieli wszystkich polskich ośrodków skautowych. Postanowiono na nim utworzyć wspólną dla wszystkich organizację – Związek Harcerstwa Polskiego. W ramach tej organizacji gnieźnieńscy harcerze działali do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku.
Ryszard Polaszewski
