Wojenne rysunki dzieci z Gniezna na Międzynarodowej Liście UNESCO Pamięć Świata

Uczniowie szkoły powszechnej nr 3, 4 i 6 z Gniezna w 1946 roku stworzyli rysunki, pokazujące swoje wojenne wspomnienia z czasów okupacji. Zostały one zebrane i włączone do zbioru, który obecnie liczy ponad 7 tysięcy dzieł, wykonanych przez polskie dzieci. Wszystkie zostały teraz wpisane na Międzynarodową Listę Programu UNESCO Pamięć Świata. Współcześni mogą na nich odnaleźć prace swoich rodziców lub dziadków.

Zbiór jest przechowywany w Archiwum Akt Nowych. Powstał on w 1946 roku jako efekt ogólnopolskiego konkursu ogłoszonego przez redakcję tygodnika „Przekrój” za zgodą ówczesnego Ministerstwa Oświaty. Udział w nim wzięło ponad 7300 dzieci w wieku do 13 lat – najmłodszy uczestnik miał zaledwie 2 lata i 3 miesiące. Prace te, tworzone zarówno spontanicznie, jak i pod wpływem rodziców czy nauczycieli, stały się wyjątkowym dokumentem zbiorowej traumy wojennej, zapisanej ręką dziecka.

Rysunki są z całej Polski, ale najbardziej interesujące są te, które wykonano w Gnieźnie – stworzyła je ponad setka dzieci z trzech ówczesnych szkół powszechnych – nr 3, 4 oraz 6. Prace te przedstawiają sceny zapamiętane lub będące efektem wyobraźni na bazie wspomnień. Wśród nich nie brakuje tych dotyczących samego Gniezna – bombardowania miasta (w tym kamienicy z kawiarnią „Bristol”), rozstrzeliwań, wywózek, ostrzelania katedry i płonącej świątyni. Są też prace dotyczące okolicznych wsi, np. Grabów czy Wymysłowa, ale też najpewniej oparte na opowieściach np. zdobycie Berlina, działań partyzanckich czy walk frontowych, ale też pochodzące z innych zakątków kraju, jak rysunek z Kłodawy.

Dzieła niekiedy są szkicami, a czasem wielobarwnymi pracami, których autorzy wykonali je tak, jak umieli. Stworzono je na kartkach o różnym formacie.

Teraz ten zbiór, będący dowodem dramatycznych, dziecięcych przeżyć, stał się częścią prestiżowego międzynarodowego rejestru dziedzictwa dokumentacyjnego, obejmującego najcenniejsze archiwalia świata z wielu krajów.

17 kwietnia 2025 r. Rada Wykonawcza UNESCO ogłosiła decyzję o wpisaniu na Międzynarodową Listę Programu Pamięć Świata zbioru pt. „Rysunki i zapiski dzieci z czasu wojny w Europie: 1914–1950”. Wśród 17 kolekcji pochodzących z 8 krajów znalazły się również rysunki i zeszyty polskich dzieci z lat 40. XX wieku, przechowywane w Archiwum Akt Nowych – unikatowe i niezwykle poruszające świadectwa wojennych przeżyć najmłodszych świadków okupacji niemieckiej w Polsce.

– To już 19. wpis z Polski i 9. pochodzący z zasobu Archiwów Państwowych. Stawia to Polskę w gronie sześciu krajów na świecie z największą liczbą wpisów – informuje dr Paweł Pietrzyk, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych.

Stefan Szuman, pedagog, który we wczesnych latach powojennych badał wpływ II wojny światowej na psychikę polskich dzieci, powiedział na SEPEG (Międzynarodowym Kongresie na Rzecz Dziecka Poszkodowanego przez Wojnę) w Warszawie w 1948 roku: „Sądzę, że tych, którzy jeszcze nie wiedzą o tym, co się w naszym kraju działo w czasie okupacji lub nie chcą w to uwierzyć, przekonają może o prawdzie rysunki naszych dzieci”.

Zbiór rysunków z Archiwum Akt Nowych został wpisany na listę jako część wspólnego wniosku przygotowanego przez Musée National de l’Éducation w Rouen (Francja) oraz sieć International Research and Archive Network for Historical Children’s Drawings z Meisenheim (Niemcy), przy współpracy z instytucjami partnerskimi z Polski, Czech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Kanady, Szwajcarii i Ukrainy.

– To niezwykle wzruszające dziedzictwo dokumentacyjne, zapisane ręką dziecka, które staje się świadectwem wojny bardziej przejmującym niż niejeden oficjalny raport czy relacja. Dla Archiwów Państwowych to zaszczyt, że możemy przechowywać i udostępniać tak niezwykłe dziedzictwo światowej pamięci. Dla nas ten wpis jest też jednym z ważniejszych przykładów archiwalnej współpracy międzynarodowej ostatnich lat. Ma szczególny wymiar – nie tylko dokumentuje historię, ale czyni to z perspektywy, która zbyt długo była marginalizowana. To wspólne europejskie dziedzictwo dzieci, które przeżyły wojnę – zaznacza dr Paweł Pietrzyk, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych.

Rysunki i zapiski dziecięce mają dziś wyjątkowe znaczenie jako materiał edukacyjny i ekspozycyjny. Polska kolekcja była już szeroko prezentowana w ramach międzynarodowej wystawy „Mamo, ja nie chcę wojny!” – ekspozycja odwiedziła ponad 30 miast w Polsce i ponad 40 krajów świata, budząc poruszenie i refleksję. Wśród nich pokazywane były także rysunki dzieci z Gniezna. 

Poniżej w galerii prezentujemy prace gnieźnieńskich autorów pochodzące z zespołu „Ministerstwo Oświaty w Warszawie” sygn. 2/283/0 znajdującego się w Archiwum Akt Nowych. Skany dokumentów z całego zbioru dostępne są za pośrednictwem serwisu Szukaj w Archiwach.